Thành phố Châu Đốc nằm cạnh biên giới Việt Nam - Cambodia, là vùng đất có bề dầy lịch sử, đậm dấu ấn văn hóa phương Nam. Năm 2013, Châu Đốc trở thành thành phố đầu tiên đồng bằng sông Cửu Long không phải là tỉnh lỵ. Hiện nay, thành phố không chỉ là cửa ngõ giao thương quan trọng của tỉnh và khu vực, mà còn là một đô thị du lịch đầy tiềm năng với quang cảnh thơ mộng bên ngã ba sông.
Vào thành phố, bạn sẽ gặp tượng đài Cá Basa cao 12 mét của nhà điêu khắc Trần Thanh Phong. Đây là loài đã gắn bó với người An Giang gần trăm năm, dẫu có lúc thăng trầm. Tượng đài không chỉ “nhớ ơn” loài cá, mà còn tôn vinh người làm nghề nuôi cá. Một điểm đặc biệt nữa không thể không nhắc đến trên đường bạn tham quan Châu Đốc, đó là… xe lôi. Đây là dạng xe “tự chế” dùng để chở hành khách và hàng hóa, thường thấy ở miền Tây ngày trước. Hiện nay, các loại phương tiện hiện đại đã thay thế xe lôi ở nhiều nơi, ngoại trừ Châu Đốc. Dường như từ lâu xe lôi đã trở thành một nét thân thương, gần gũi của thành phố. Chính vì thế mà báo chí gọi xe lôi là “xe vua” Châu Đốc, còn người dân thì nói vui rằng xe lôi là “xe dân biểu” tức là dân biểu (kêu / bảo) đi đâu thì đi đó!
Giữa trung tâm đô thị Châu Đốc nhộn nhịp, có một kiến trúc cổ uy nghiêm và trầm mặc, đó là đình thần Châu Phú. Đây là công trình nghệ thuật sắc sảo, được đánh giá là một trong những ngôi đình lớn và đẹp hàng đầu miền Tây. Đình có kiến trúc hình chữ “tam” bề thế, cổ kính. Nghệ thuật của ngôi đình mang đậm dấu ấn truyền thống dân tộc, đồng thời thể hiện được những tinh hoa trong phong cách kiến trúc cung đình triều Nguyễn. Tổng hòa các chi tiết nghệ thuật của đình tạo cho du khách cảm giác như đang lạc vào một xứ sở huyền thoại thời cổ xưa. Đặc biệt, đình Châu Phú còn lưu giữ nhiều sắc phong của vua Minh Mạng và Tự Đức.
Đến Châu Đốc mà không đi thăm làng bè quả là một điều thiếu sót. Làng bè là một cụm nhà bè nổi trên sông, dùng để nuôi cá basa và các loại cá da trơn khác. Hàng ngàn bè cá tập trung quanh khu vực ngã ba sông Châu Đốc kéo dài hàng cây số, như một bức tranh độc đáo, đậm chất văn hóa sông nước và gây hứng thú cho khách tham quan. Bè cá thực chất là nhà sàn với đầy đủ các tiện nghi ở phía trên, phía dưới có khoảng đáy sâu được rào bằng kim loại hoặc gỗ để nuôi hàng ngàn con cá. Khách du lịch muốn tham quan làng bè phải đi bằng xuồng ghe thuê người trong bờ đưa ra sông hoặc đi bằng tàu của các công ty du lịch.
Từ nội ô thành phố, du khách tiếp tục đi theo con đường Tân Lộ Kiều Lương để đến với cụm di tích núi Sam là tâm điểm du lịch của Châu Đốc. Con đường nầy do Thoại Ngọc Hầu cho thực hiện trong hai năm 1826 - 1827. Gần đến núi Sam, bạn sẽ thấy công viên rộng lớn trưng bày những tác phẩm điêu khắc độc đáo làm từ bàn tay tài hoa của hàng trăm nhà điêu khắc đến từ khắp các nước. Đó là vườn tượng điêu khắc đá quốc tế “Dấu ấn An Giang”, ra đời từ hai trại sáng tác do Châu Đốc tổ chức vào năm 2003 và 2005. Những tảng đá vô tri vô hồn giờ đây dường như bay bổng và thoát tục, chuyển tải những thông điệp đầy ý nghĩa nhân văn.
Đến núi Sam, điểm đầu tiên bạn bắt gặp sẽ là ngôi chùa Tây An đồ sộ và cổ kính nằm ngay tại ngã ba. Chùa nằm trên nền cao thoáng rộng, tựa lưng vào núi Sam vững chãi phía sau, xung quanh có nhiều hoa kiểng tạo cảnh sắc hài hòa. Chùa Tây An là một công trình kiến trúc mang tính thẩm mỹ cao, nội - ngoại thất chùa được tạo tác công phu và tỉ mỉ đến từng chi tiết nhỏ, tất cả làm nên sự hài hòa mà cũng rất đặc biệt và sáng tạo. Đây cũng là một trong những ngôi chùa có nhiều tượng nhứt An Giang, với khoảng 200 pho tượng. Đa số các tượng được làm bằng gỗ, chạm trổ sắc nét, đậm triết lý Phật giáo.
Nằm chếch góc với chùa Tây An là một ngôi miếu khang trang, có tên chữ là Chúa Xứ Thánh miếu, thường gọi là miếu Bà Chúa Xứ. Miếu có dạng chữ “quốc” hình khối tháp, nóc là một cổ lầu với nhiều cấp mái mô phỏng hình ảnh hoa sen nở, lợp ngói ống tráng men màu xanh ngọc. Miếu Bà và tượng Bà gắn liền với nhiều truyền thuyết huyền bí, hấp dẫn, được lưu truyền qua nhiều thế hệ. Hằng năm, lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam diễn ra từ ngày 23 đến 27 tháng 4 âm lịch. Đây là lễ hội lớn hàng đầu ở Nam Bộ, thu hút hàng triệu khách hành hương từ các nơi về dự. Năm 2015, lễ hội được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Lăng Thoại Ngọc Hầu nằm trên nền cao tựa lưng vào núi Sam, là nơi an nghỉ của Trấn thủ Vĩnh Thanh Thoại Ngọc Hầu và nhị vị phu nhân. Lăng là công trình kiến trúc đặc sắc, cổ kính, với một tổng thể hài hòa, từ cổng vào, đến bình phong, khu mộ, đền thờ, cây cảnh… mang phong cách lăng tẩm triều Nguyễn. Trong khu chính có ba ngôi mộ xây bằng hồ ô dước đơn sơ, khiêm tốn. Ngôi mộ ở giữa là của Thoại Ngọc Hầu, bên phải của chánh thất Châu Thị Tế, bên trái nhỏ hơn là của thứ thất Trương Thị Miệt. Mỗi ngôi mộ có kiến trúc mang dáng dấp đền miếu, trước mộ có bức bình phong dầy dặn che chắn. Phía sau khu mộ là đền thờ Thoại Ngọc Hầu nhỏ gọn, đơn giản, đậm nét truyền thống.
Núi Sam cao 228 mét, chu vi 5200 mét, nằm chễm chệ giữa một vùng đồng ruộng bát ngát, án ngữ cửa ngõ vào Thất Sơn. Núi có ba phần chính là ngọn Đầu Bờ phía Đông, ngọn cao nhứt là đỉnh và ngọn Đá Chẹt phía Tây. Đỉnh của núi Sam còn được gọi là Pháo Đài vì năm 1896 Chủ tỉnh Châu Đốc Doceuil đã cho xây dựng một ngôi nhà nghỉ mát trên đỉnh núi, tầng trên cùng có hình trôn ốc. Trong thời kỳ chiến tranh, Pháo Đài cũng là căn cứ quân sự chiến lược, tuy nhiên đã bị phá hủy, ngày nay chỉ còn là phế tích với những bức tường loang lổ.
Khách du lịch có thể lên núi bằng hai con đường. Đường tráng nhựa phía sau núi, ô tô và xe hai bánh có thể đi dễ dàng. Trên đường, chúng ta có thể viếng chùa Long Sơn đồ sộ bên triền núi, trong một quang cảnh xinh đẹp, thanh thoát. Đường thứ hai là đường nấc thang sau lăng Thoại Ngọc Hầu, chỉ dành cho người đi bộ. Đường ngắn nhưng dốc, có nhiều chùa miếu và quán ăn uống để du khách dừng chân. Từ đoạn đường nầy bạn có thể vòng qua sườn núi phía Bắc để đến ngoạn cảnh đồi Bạch Vân - một điểm tuyệt vời để hóng mát, ngắm cảnh, vui chơi.
Ngoài những điểm đến lý thú, Châu Đốc được xem là nơi có văn hóa ẩm thực độc đáo hàng đầu ở miền Tây, có sự kết hợp của các tộc người Việt, Khmer, Hoa, Chăm. Đến Châu Đốc, bạn đừng quên thưởng thức những đặc sản trứ danh như cá basa, bò vò viên, bún nước kèn, khô, mắm và các món liên quan đến mắm… để hiểu thêm về một vùng đất mang nhiều nét đẹp văn hóa.
VĨNH THÔNG