Người Việt Nam ai cũng biết đến câu nói nổi tiếng của Khổng Tử :" Tiên học lễ, hậu học văn". Câu châm ngôn đó đã làm nền tảng cho nền giáo dục nhiều nước ở Á Đông từ hàng ngàn năm nay. Tuy nhiên, trong xã hội ngày nay, nhiều người cho rằng cần phải coi trọng "văn " hơn "lễ". Thậm chí có người chỉ lo trau dồi tri thức chuyên môn mà không quan tâm gì tới việc rèn luyện phẩm chất đạo đức. Vậy, điều này đúng hay sai ?
Trước hết, chúng ta hãy tìm hiểu chữ "lễ" có nghĩa là gì. Xét trong mối tương quan " Nhân, Lễ, Nghĩa, Trí, Tín", thì "lễ" được hiểu theo nghĩa hẹp giống như cách hiểu của Khổng Tử: "Lễ giúp người ta nắm được quy tắc cư xử" ( Luận ngữ ). Ngày nay, khái niệm "lễ" được hiểu theo nghĩa rộng, không chỉ có phép tắc lễ nghi mà còn bao hàm cả đạo đức làm người. Nói cách khác, "lễ" và "văn" cũng giống như "đức" và "tài". Tuy nhiên, trong bài viết này, chúng tôi chỉ bàn đến chữ "lễ" theo nghĩa hẹp để xem thử quan niệm của Khổng Tử từ 2500 trước có còn thích hợp với xã hội công nghiệp hiện nay không.
Trong thực tế, có nhiều ngưòi chỉ lo luyện tài. Lúc học phổ thông thì lo học giỏi Toán, Lý, Hoá để thi đỗ vào đại học. Khi vào đại học thì chỉ biết rèn chuyên môn, không quan tâm tới các hoạt động xã hội và cũng chẳng coi ai ra gì. Ra trường, vác mớ bằng cấp đi xin việc với dáng vẻ nghênh ngang. Qua tìm hiểu học bạ và những người khác, nhà tuyển dụng còn biết thời đi học, anh ta còn có thêm nhiều " thành tích" là : thường gây gỗ với mọi người, vô lễ, dối trá, trộm cắp... Dĩ nhiên là chẳng doanh nghiệp nào dám nhận anh ta vào làm việc ( trừ trường hợp thiếu người phải tạm nhận để chờ thay người khác). Đó là hậu quả của việc thừa "văn" thiếu "lễ".
Một người có "lễ" thường có nhiều ưu thế trong xã hội. Họ kính trọng mọi người nên thường được xóm làng giúp đỡ, cấp dưới tín nhiệm, cấp trên thăng thưởng... Trong nhà trường, học sinh nào lễ phép thì được thầy cô giáo ưu ái, ai cư xử hoà nhã với bạn bè thì được bạn bè quý trọng. Hai sinh viên học giỏi ngang nhau nhưng người nào có quan hệ xã hội rộng thì tiếng vang của người ấy xa hơn, nhiều cơ hội tốt sẽ đến với họ... Đấy là cái lợi của việc "văn" và "lễ" hài hoà nhau.
Khổng Tử cho rằng, nếu như ai cũng có bổn phận " kính trên nhường dưới" thì xã hội sẽ không loạn lạc, gia đình sẽ không bất hoà. Nhưng ông cũng nhấn mạnh mối quan hệ hai chiều giữa các thứ bậc với nhau, trên thuận thì dưới mới hoà. Bởi vậy, ông kêu gọi mọi người cần phải "chính danh". Nghĩa là " vua cho ra vua, tôi cho ra tôi, cha cho ra cha, con cho ra con" (Luận ngữ). Ta thấy rằng, chỉ có một người cha hết mực thương con mới sinh ra một người con hết mực thương cha. Một người thầy mẫu mực mới tạo ra một học trò lễ phép. Khi thấy cấp dưới vô lễ thì cấp trên phải tự xem xét mình trước. Nếu thấy mình không có gì sơ suất thì mới kết luận cấp dưới là sai ( tiên trách kỷ, hậu trách nhân). Tất cả mọi người, bất kể tuổi tác, địa vị xã hội đều phải lo tự giáo dục mình suốt đời. Đó là "Khắc kỷ phục lễ vi nhân" ( Khổng Tử ).
Ở phương Tây không có Khổng giáo ngự trị nhưng không phải là người ta không biết "lễ". Cái "lễ" của họ được xây dựng trên cơ sở tôn trọng quyền cá nhân của mỗi con người. Đó là phép lịch sự trong quan hệ xã hội. Một trẻ em cũng có quyền đòi hỏi được người lớn tôn trọng. Học sinh tranh luận, chất vấn thầy không bị xem là vô lễ. Một thầy giáo hiện đại là người biết " lấy học sinh làm trung tâm". Mọi thành phần xã hội đều đối xử bình đẳng nhau theo đúng những phép tắc được quy định trong pháp luật. Tôn trọng luật pháp tức là tôn trọng chữ "lễ".
Trong xu thế hội nhập Đông Tây hiện nay, một mặt, ta cần tiếp thu các yếu tố tiến bộ của nước ngoài, mặt khác, tiếp tục phát huy có cải biến những yếu tố truyền thống nào thích hợp với thời đại mới. Lễ nghi của thời đại công nghiệp hoá không rờm rà, khắt khe như thời phong kiến, bởi vậy, ta không nhất thiết phải bê cả bộ "Kinh lễ" của Khổng Tử ra ứng dụng. Để tiếp tục vận dụng câu nói "Tiên học lễ, hâu học văn", người ta đã mở rộng nội hàm của chữ "lễ", dùng nó để chỉ đạo đức nói chung. Thời nào cũng vậy, việc rèn luyện đạo đức trong trường học là rất quan trọng. Không phải ngẫu nhiên mà TW Đoàn đã đề ra phương châm phấn đấu cho thanh niên:"Rèn đức, luyện tài, lập nghiệp, giữ nước". Chữ "đức" (tức là "lễ") vẫn là yếu tố đầu tiên trong rèn luyện con người.
PHẠM NGỌC HIỀN
Bài này mới đăng trên các báo:
Và nhiều báo khác...
Bài này được đăng lần đầu trên Người lao động, sau đó, các báo khác đăng lại nhưng chỉ có vài báo (tô đậm) là nêu rõ tên tác giả. Còn các báo còn lại không nêu tên, chẳng hiểu lý do vì sao ?!!!