(LĐ) - Nhà thơ Hữu Loan đã tạ thế lúc 19h ngày 18.3.2010, thọ 95 tuổi, tại Nga Sơn (Thanh Hoá). Thêm một nhà thơ lão thành lận đận một thuở đã ra đi.

Hữu Loan sinh ngày 2.4.1916 - đồng niên với Xuân Diệu. Theo lời kể của ông, tuy nhà nghèo, nhưng ông lại được một cụ đồ trong làng ưu ái dạy chữ nho rất tận tâm. Từ đó, ông lên học quốc ngữ trường huyện, học Collège Thanh Hoá.
 
Ở đấy, ông vừa học, vừa làm gia sư cho nhà ông Lê Đỗ Kỳ - Tổng Thanh tra Nông lâm Đông Dương (sau đó là Đại biểu Quốc hội khoá I Việt Nam Dân chủ Cộng hoà). Thầy "Tú Loan" không chỉ được vợ chồng ông Kỳ quý mến, mà các con cũng đều kính trọng. Bà Lê Đỗ Thị Ninh - con gái ông Kỳ - kém thầy 16 tuổi, sau này đã trở thành vợ ông và đã mất sớm năm 1949.

Chính bà là nhân vật "nàng" trong bài thơ "Màu tím hoa sim" tuyệt bút mà Hữu Loan hay gọi là bài thơ khóc vợ. Năm 1941, Hữu Loan thi đỗ tú tài ở Hà Nội, đậu thư ký văn phòng toàn quyền, song ghét tây nên không đi làm. Ông về Nga Sơn tham gia Việt Minh. Sau đó, ông lên làm Uỷ viên văn hoá trong Uỷ ban Hành chính lâm thời tỉnh Thanh Hoá, tổ chức "Tuần lễ vàng" tại đây hết sức thành công.

Việc gia nhập quân đội năm 1946 đã tạo ra nhà thơ Hữu Loan với bài thơ đầu tiên "Đèo Cả", với lối thơ bậc thang kiểu Mayakovsky đã làm rung động bao con tim chiến sĩ mặt trận. "Đèo Cả" cùng "Tình sông núi", "Nhớ máu" của Trần Mai Ninh, "Hải Phòng - ngày 19.11.1946" của Trần Huyền Trân đã tạo thành bộ "tứ bình" thơ bậc thang, khởi đầu thơ chống Pháp, khác hẳn "Thơ mới" lãng mạn, "Xuân thu nhã tập" tượng trưng, "Dạ đài" siêu thực.

Nhưng phải đến khi "Màu tím hoa sim" ra đời, tên tuổi Hữu Loan mới thực sự sáng láng trên văn đàn. Bài thơ làm xong trong hai giờ đồng hồ vào một trưa của thời kỳ chỉnh huấn tại Nghệ An 1949. Tuy không ấn hành, nhưng nó đã được truyền miệng rộng rãi và sau đó được Nguyễn Bính in trên tờ "Trăm Hoa". Và bi kịch chiến tranh trong bài thơ đã góp phần trở thành bi kịch của nhà thơ. Đang công tác ở Hà Nội, Hữu Loan bỏ về quê như trút bỏ mọi phiền muộn để làm công việc nặng nề, nhưng thanh thản của một người thồ đá.

Hữu Loan "tái xuất giang hồ" vào thời đổi mới. Năm 1988, khi có việc "xoá án" cho những Hữu Loan, Hoàng Cầm, Trần Dần, Lê Đạt, Phùng Quán..., thơ Hữu Loan đã được giới thiệu trở lại trên tờ "Thanh Niên" và sau đó, năm 1990, tập thơ "Màu tím hoa sim" đã được ấn hành tại NXB Hội Nhà văn. Năm ấy, tôi đã cùng ông và Đỗ Nam Cao lang thang khắp Sài Gòn.
 
Ông nói: "Phải lang thang cho hết hòn ngọc Viễn Đông xem nó đẹp đến thế nào mà khiến mình phải chuốc thêm hoạ". Cái hoạ mà ông nói chính là khi "Màu tím hoa sim" được Phạm Duy phổ nhạc và hát nhiều ở Sài Gòn thời chế độ cũ.

Bởi thế, Hữu Loan tuy đã ở ẩn, mà vẫn còn chịu nhiều thị phi. Nhưng đất nước đã đến lúc cần hoà giải dân tộc. Màu tím hoa sim trong thơ ông mãi mãi là màu tím đa cảm và lành sạch của tâm hồn ông. Năm 2005, Phạm Duy đã về định cư tại TPHCM. Năm 2008, nhạc sĩ về Nga Sơn thăm Hữu Loan.
 
Cùng đi chuyến ấy, nhạc sĩ - hoạ sĩ Lê Quân đã vẽ chân dung ông bằng sơn dầu đầy thần khí. Năm ngoái, "Màu tím hoa sim" đã lần đầu tiên vang lên tại Nhà hát Lớn Hà Nội. Bài thơ "Màu tím hoa sim" cũng đã được một công ty truyền thông ở Sài Gòn mua bản quyền với giá 100 triệu đồng, cho đến nay vẫn giữ kỷ lục.

Hữu Loan chuyển cõi. Nhưng tác phẩm và khí phách của ông sẽ còn tím mãi màu hoa sim trên dương thế. Xin vĩnh biệt ông.

Nguyễn Thụy Kha