Chúng ta đang sống trong hệ Ngân Hà với chi chít những quả cầu lửa, còn hành tinh chúng ta cũng là một quả cầu lửa đã nguội. Lửa đã tách con người ra khỏi loài vật và tạo thành một nền văn minh mang đậm tính chất của lửa. Lửa có một vai trò rất lớn đối với con người như vậy, cho nên, từ thời cổ đại, hầu hết các dân tộc trên thế giới đều có tục thờ thần lửa. Ngày nay, lễ tục ấy vẫn được duy trì ở hầu hết các quốc gia dưới nhiều hình thức khác nhau. Có thể thấy rõ nghi thức thờ thần lửa trong ngày lễ hội các dân tộc.

Lễ hội lớn nhất thế giới là hội thể thao Olimpic. Một trong nhưng nghi thức quan trọng của lễ hội là lễ rước ngọn lửa thiêng từ đỉnh Olimpơ. Người Hy Lạp cổ đại xem ngọn núi này là nơi trú ngụ các vị thần. Người cha của  lửa là thần Promethee, vì thương loài người nên thần đã ăn cắp lửa của nhà trời xuống cho con người, chấp nhận hình phạt khủng khiếp. Lửa làm tăng khí thế thi đấu, là vị trọng tài anh minh, sáng suốt. Trong các lễ tế thần, không thể vắng mặt ngọn lửa. Người ta dùng lửa gửi các tặng phẩm đến thần linh. Lửa là hình tượng thiêng liêng của các dân tộc ở xứ lạnh.

Người Ấn Độ rất tôn thờ thần lửa Anhi. Họ cho rằng, thần được sinh ra trên trời, theo sấm sét và mưa xuống đất hòa mình vào khắp nơi, kích thích cho vạn vật sinh sôi nảy nở. Thần là người biết rõ mọi chuyện nên ai có oan ức gì cũng nhờ thần thanh minh. Ở vùng Tây Nam Ấn Độ, các bộ lạc đều có một lễ hội lớn tổ chức mỗi năm một lần. Người ta trình diễn màn nhảy vào lửa để dâng hiến một phần thân thể của mình cho ngọn lửa thiêng của thần thánh. Những người tham gia nhảy lửa phải giỏi pháp thuật và được rèn luyện kỹ năng chịu lửa từ nhỏ. Họ được xem là sợi dây liên lạc giữa thần thánh với người thường.

Ở Sri Lanka, lễ đón mừng năm mới gắn liền với lễ tế thần Khatalaza của đạo Hindu. Ngày hội này cũng được xem là ngày hội lửa, người nào được thần lửa giúp vượt qua thử thách thì sẽ được cộng đồng xem là thánh nhân. Có người bê những chậu sành nóng trên 300 độ để dâng lên cho thần linh. Người ta tạo ra "con đường lửa" dài 9 mét, rộng 3 mét rải đầy những than hồng nóng rực. Những người tế lễ đi trên lửa bằng đôi chân trần. Họ nhảy múa, biểu diễn trên lửa một thời gian lâu mà không bị thương tích gì. Những người "thử lửa" thành công sẽ được xem là có nhiều may mắn trong năm mới.

Phần lớn các bộ tộc tổ chức lễ tôn thờ lửa gắn liền với sự chào đón bình minh của mới. Sau khi cầu nguyện xong, một vị giáo chủ trực tiếp cọ xát hai thanh gỗ khô và khi ngọn lửa tinh khiết bùng cháy, mọi người tưng bừng truyền nó đi mọi bếp lò. Ở một số dân tộc, người đốt đống lửa hội sẽ là một nam cộng một nữ, tốt nhất là những người mới cưới (lửa tình đang mạnh). Đám thanh niên thi nhau nhảy qua đống lửa mong lập gia đình và có nhiều con. Người Ba Tư cũng có lễ cúng thần lửa nhân dịp năm mới, họ mời thần lửa ăn trên bàn thờ với lời khấn: "Mời ăn và liên hoan, hỡi thần lửa, chúa tể của mọi người".

Hầu hết các dân tộc ở Việt Nam đều có tục thờ thần lửa. Ở nhiều dân tộc vùng núi phía Bắc, lễ đón năm mới gắn liền với nghi thức cúng thần lửa. Người Dao, người Pà Thẻn...chuẩn bị cho buổi lễ này rất cẩn thận. Từ nhiều ngày trước, họ đã chuẩn bị đầy đủ các đồ cúng tế và thức ăn, củi đốt... Buổi lễ bắt đầu khi một đống củi to được đốt lên trước bàn cúng tế. Thầy cúng vừa gõ nhạc cụ vừa đọc bài cúng thần linh, cầu mong cho mưa thuận gió hòa, mọi người khỏe mạnh và mời thần lửa về vui cùng lễ hội. Sau đó, ông gieo quẻ âm dương để xin thần lửa đồng ý nhập vào các thanh niên khỏe mạnh đang hầu lễ. Khi thần lửa đồng ý nhảy thì lần lượt từng thanh niên rung lên, lắc lư người đi vào lửa như bị ma nhập. Lễ hội "tắm lửa" bắt đầu, những chàng trai được thần linh ban cho sức mạnh diệu kỳ, đi chân trần trên đống than đỏ rực, họ nhảy trên than nóng một cách cuồng nhiệt, bốc than và tro nóng xoa lên mặt, không có cảm giác nóng mà chỉ thấy mát mẻ, nhẹ nhàng. Ở người Tày, thanh niên không nhảy vào lửa mà do thầy cúng làm việc này. Những người rèn luyện được khả năng nhảy múa trên lửa mà không bị hề hấn gì đều được sự ngưỡng mộ của cộng đồng. Sau lễ hội lửa, nhiều chàng trai dũng cảm đã rơi vào ánh mắt yêu đương rực lửa của các cô gái và các đám cưới được tiến hành, đem lại sự sinh sôi nảy nở cho loài người.          

Các dân tộc ở Tây Nguyên rất coi trọng vai trò của thần lửa, trước đây đã từng có vùng Hỏa Xá do vua lửa cai trị. Các dân tộc Ê đê, Mnông, Xê đăng, Ca Dong, Kơ Ho... đều xem thần lửa như người chăm lo cho sự sống gia đình, là vị thần may mắn luôn bảo vệ con người. Bởi vậy, lửa đóng một vai trò quan trọng trong ngày lễ hội của dân tộc. Đêm trước ngày lễ, người ta dùng nước tinh khiết hoặc cát sạch để dập tắt tất cả lửa cũ trong các bếp. Buổi sáng của năm mới, mọi người tụ tập về nhà Rông (nhà Chung) để đón lửa mới. Già làng làm lễ cúng năm mới, cầu mong thần linh phù hộ cho dân làng được mùa, khỏe mạnh, bình an... Sau đó khấn xin được phép đốt lửa năm mới. Dân làng chọn những người tốt, có uy tín để tạo lửa. Phương pháp tạo lửa là dùng đá cọ xát nhau, dùng hai thanh tre cọ xát hoặc siết sợi dây thật mảnh vào khúc tre để đốt cháy bùi nhùi. Ngọn lửa thiêng được thắp suốt mùa lễ hội để truyền hơi ấm và sức mạnh cho dân làng. Lửa được rước từ nhà rông về từng gia đình. Chủ nhà hiến sinh một con gà trống với lời khấn: "Xin lửa hãy ở yên trong bếp... hãy nhận và ăn hết những gì người thích tại đây... đừng ăn ở nơi khác trong nhà hay ngoài kho...". Ngọn lửa thiêng ấy được giữ gìn cẩn thận và duy trì suốt năm.

Dân tộc Việt gọi thần lửa là ông Táo. Trong cổ ngữ Việt Mường, tiếng "táo" có gốc là "tá", nghĩa là lửa ("tá hỏa tam tinh") Người Việt quan niệm trong mỗi gia đình có ba ông Táo: Thổ Công (Phạm Lang), Thổ Địa (Trọng Cao), Thổ Kỳ (Thị Nhi). Táo có hai ông một bà, nhưng người ta vẫn quen gọi chung là ông Táo. Cả ba vị Táo này chụm lại thành kiềng ba chân trong bếp lửa. Táo quân có nhiệm vụ trông coi nhà cửa, chăm lo việc ăn uống trong gia đình. Mùng 23 tháng chạp, mọi người làm lễ cũng tiễn Táo quân lên trời để báo cáo việc trần gian. Lễ cúng gồm có hoa quả, gà luộc, các thứ vàng mã như áo, mũ cánh chuồn, hia, ngựa, giấy vàng bạc... Người ta cũng phóng sinh một con cá chép - được xem là có thể hóa rồng để chở Táo về trời. Đến mùng 30 tết, người ta làm lễ đón Táo quân trở về. Từ mùng một năm mới trở đi, mọi người dùng lửa mới và giữ cẩn thận, không cho ai xin lửa trong suốt tháng giêng. Người Việt đưa ra rất nhiều quy định xung quanh việc thờ ông Táo. Chẳng hạn, không được bước qua bếp lửa, không được gõ đũa lên ông Táo. Khi không dùng bếp lò cũ nữa thì đặt nó vào nơi khuất ít người đụng đến. Người qua lại không được phóng uế lên bếp lò cũ... Không được nói những chuyện bậy bạ bên ông Táo, không làm những điều xấu xa trong nhà vì người ta tin rằng ông Táo biết tất mọi chuyện.

Ở nhiều nơi trên thế giới, người ta thờ thần lửa nói chung chứ không riêng gì vua Bếp nhưng người Việt xưa nay thờ thần lửa gắn liền với thờ ông Táo. Hình tượng ông Táo cũng in dấu ấn đậm nét trong văn hóa nghệ thuật, nhất là mỗi dịp tết đến. Vua lửa có một vị trí rất quan trọng trong đời sống tâm linh của người Việt.

PHẠM NGỌC HIỀN